Description
Ατενίζει αγέρωχα μπροστά, καθισμένος σταυροπόδι, όπως βλέπουμε να κάθονται συνήθως, οι περισσότεροι γέροντες έξω από τα καφενεία, στις πλατείες των χωριών της ελληνικής υπαίθρου.
Ακουμπά τα χέρια επάνω στο υπερυψωμένο γόνατο (στάση που υποδηλώνει ψυχική ηρεμία και σιγουριά), κρατώντας το δεξί με το αριστερό.
Φοράει λευκό πουκάμισο με ξεκούμπωτο κολάρο, κάτω από ένα τριμμένο, καστανόχρωμο σακάκι που τονίζει την απλή, λαϊκή του εμφάνιση. Όλα είναι κοινότυπα επάνω του, εκτός από το πρόσωπό του, γιατί αυτό καλύπτεται από τη χρυσή νεκρική μάσκα, που είναι ευρύτερα γνωστή ως μάσκα του βασιλιά Αγαμέμνονα και βρέθηκε από τον Ερρίκο Σλήμαν, στις ανασκαφές των Μυκηνών, το 1876.
Η μάσκα, ζωγραφισμένη με απόλυτο σεβασμό προς το πρωτότυπο αντικείμενο, αποδίδεται με φωτογραφική λεπτομέρεια. Αναπληρώνει το πρόσωπο του άντρα χωρίς να δημιουργεί την παραμικρή εκφραστική παραφωνία. Παρ’ όλο που η μορφή της ξεφεύγει τελείως από τα νατουραλιστικά πρότυπα, η αινιγματική, σχεδόν χαμογελαστή της έκφραση, προσδίδει ζωντάνια και απόλυτη φυσικότητα στον υπερήλικα άντρα.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα μάτια, που ενώ έχουν ένα εντελώς στυλιζαρισμένο σχέδιο και είναι αναλογικά με τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά, πολύ μικρά, νιώθεις να σε κοιτούν έντονα, με ένα διαπεραστικό και επίμονο βλέμμα.
Τα τσαλακώματα, οι σχισμές και οι υπόλοιπες φθορές στο φύλλο του χρυσού, φαίνονται κι αυτά σαν ρυτίδες ή άλλα σημάδια που συνήθως χαράζει αδυσώπητα ο χρόνος, επάνω σ’ ένα ξερακιανό αντρικό πρόσωπο. Το πολύτιμο μέταλλο ωστόσο, δεν έχασε ούτε ίχνος από την αρχική του λάμψη στο πέρασμα των αιώνων. Η μάσκα χρονολογείται από το 1500 π.Χ.
Η σύνθεση
Αξίζει τον κόπο να εντοπίσουμε στη σύνθεση του έργου, όλα εκείνα τα στοιχεία που του χαρίζουν εικαστική ποιότητα, προάγοντας ταυτόχρονα και τον σημειολογικό του ρόλο.
Ποικιλόμορφες αντιθέσεις, αρμονίες και ρυθμοί, όλα καλοδεμένα μέσα σε μία λιτή, αλλά στιβαρή γεωμετρική δομή, εξασφαλίζουν τα ζητούμενα αποτελέσματα στη σύνθεση.
Χρωματικά επικρατεί η αρμονία, αφού σε όλη την επιφάνεια του έργου, εναλλάσσονται οι καστανόχρωμες σιέννες με τις χρυσαφιές ώχρες σε πλούσιους τονικούς συνδυασμούς.
Η μοναδική χρωματική αντίθεση, (απαραίτητη για να σπάσει η γήινη μονοτονία), είναι αυτή που δημιουργείται από τους ψυχρούς, γκριζογάλανους τόνους του πουκάμισου, στο κέντρο της σύνθεσης.
Η σκληρή μεταλλική υφή της μάσκας έρχεται σε έντονη αντίθεση με το περιβάλλον της, όπου κυριαρχεί η απαλότητα των ενδυμάτων και της σάρκας των χεριών.
Η μάσκα, σχεδόν δισδιάστατη και γι’ αυτό σχετικά ανάλαφρη, φαίνεται να αιωρείται στο χώρο, επάνω από τον βαρύ όγκο του σώματος του άντρα, δίνοντας έτσι μεγαλύτερη έμφαση στο σουρρεαλιστικό χαρακτήρα του έργου. Το σχεδόν κυκλικό της σχήμα, τη φέρνει σε αντιπαράθεση με το ορθογώνιο σχήμα του έργου και την κάνει να ξεχωρίζει ακόμα πιο έντονα από τα υπόλοιπα στοιχεία.
Η ελαφρώς διαγώνια στάση του σώματος, (σε αντίθεση με τη μάσκα που απεικονίζεται εντελώς en face), εκτός από τη φυσικότητα που προσθέτει στη σύνθεση, αναιρεί την προκύπτουσα συμμετρία, επιτρέποντας να φανεί από δεξιά μεγάλο μέρος του σκουρόχρωμου φόντου. Ενδυναμώνεται έτσι η αίσθηση του βάθους και ορίζονται ξεκάθαρα τα επίπεδα της εικόνας.
Οι κυματοειδείς πτυχές των ενδυμάτων, τα κουμπιά στο πουκάμισο, τα δάκτυλα των χεριών και η γραμμική επανάληψη που διαμορφώνει τη γενειάδα, το μουστάκι και τα φρύδια της μάσκας, είναι κύρια στοιχεία ρυθμού, αναγκαία για να απελευθερώσουν τη σύνθεση από τη στατικότητά της.
Σ’ αυτό συντελεί και η ίδια η δομή της σύνθεσης, αφού αποτελείται από αρκετούς εμφανείς διαγώνιους άξονες, που προσθέτουν δυναμισμό και κίνηση στα χαρακτηριστικά της, ενώ ταυτόχρονα διασκεδάζουν την ενυπάρχουσα συμμετρία της.
Οι άξονες αυτοί, όπως διαγράφονται κυρίως από τους βραχίονες, τους ώμους και τα πέτα του σακακιού, είναι σε πολλές περιπτώσεις, παράλληλοι ή κάθετοι μεταξύ τους, δημιουργώντας αρμονικές, αναλογικές σχέσεις και πολύτιμες ορθές γωνίες.
Δύο ακόμη βασικοί άξονες, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη σύνθεση. Πρόκειται για τον οριζόντιο άξονα, που διέρχεται από το κατώτερο σημείο της μάσκας και τον κάθετο άξονα, που ορίζεται από το σημείο ανάμεσα στον μέσο και τον παράμεσο του αριστερού χεριού. Και οι δύο αυτοί νοητοί άξονες διαιρούν με τον λόγο της χρυσής τομής, τόσο το πλάτος, όσο και το ύψος του ορθογωνίου που περιβάλλει το θέμα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τονίζεται ακόμη περισσότερο η αρμονία του συνόλου.
Συμβολισμοί και ερμηνείες
Η νεκρική μάσκα λειτουργούσε σαν ασπίδα, προστατεύοντας τον νεκρό από τις επικίνδυνες σκοτεινές δυνάμεις που μπορούσαν να τον απειλήσουν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στον κάτω κόσμο. Αυτή είναι η επικρατέστερη ιστορική ερμηνεία για τις νεκρικές μάσκες στην αρχαία Ελλάδα. Με άλλα λόγια, η νεκρική μάσκα ήταν ένα μαγικό αντικείμενο που εξόρκιζε το κακό.
Όταν η παραπάνω ερμηνεία προεκταθεί μέσα στο συγκεκριμένο έργο, ο συμβολισμός του γίνεται ξεκάθαρος: Θωρακισμένος από κάθε κακό, χάρη στη χρυσή του μάσκα, ο «αιώνιος Έλληνας», κατορθώνει να παραμείνει αλώβητος στο χρόνο, καθώς πορεύεται από την μία ιστορική εποχή στην επόμενη.
Ο «αιώνιος» δεν είναι παρά η προσωποποίηση του ελληνικού ιστορικού γίγνεσθαι, ενώ η μάσκα είναι σύμβολο του αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος, που παραμένει άσβεστο και διαχρονικό, διατηρώντας αναλλοίωτη τη λάμψη του στο διάβα των αιώνων.
Αυτό το Πνεύμα αποτελεί πολύτιμη περιουσία και από αυτό απορρέουν πολλές ανεκτίμητες αξίες, όπως για παράδειγμα, η τόσο ακριβοθώρητη, σήμερα, αρμονία.
Με την άμετρη φιλοδοξία και τον ενθουσιασμό του νέου δημιουργού, αλλά χωρίς καμία έπαρση, επιχείρησα να ζωγραφίσω ένα ρωμαλέο, εμβληματικό έργο με διαχρονικό, πνευματικό μήνυμα. Είχα στο μυαλό μου τον άντρα με το χρυσό κράνος του Rembrandt και ακόμη την Gioconda του da Vinci, χωρίς φυσικά να φαντάζομαι ότι μπορώ να αγγίξω το μεγαλείο της τέχνης τους.
Η μεταφυσική έννοια του έργου είναι αυτό που σήμερα αξιολογώ περισσότερο. Ο «αιώνιος», πέρα από κάθε τι άλλο, συμβολίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, που ως πνεύμα και διάνοια είναι πλασμένη από μια άχρονη στόφα.
Δώρο της φύσης, αυτή η πνευματική ύπαρξη, είναι ελεύθερη, απεριόριστη και ανήκει στην αιωνιότητα.
-Τ’ αγάλματα είναι στο μουσείο.
– Όχι, σε κυνηγούν, πώς δεν το βλέπεις ;
θέλω να πω με τα σπασμένα μέλη τους,
με την αλλοτινή μορφή τους που δεν γνώρισες
κι όμως την ξέρεις.
……………………………………………………………………….
-Τ’ αγάλματα είναι στο μουσείο.
Καληνύχτα.
-…γιατί τ’ αγάλματα δεν είναι πια συντρίμμια,
είμαστε εμείς. Τ’ αγάλματα λυγίζουν αλαφριά… καληνύχτα.
Γιώργος Σεφέρης
