Η εικόνα του αχειροποιήτου και θαυματουργού κειμηλίου του αγίου Μανδηλίου της Ι. Μονής της Αγίας Τριάδος – Αγίου Νεκταρίου στην Αίγινα, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνο λόγω της αναμφισβήτητα υψηλής καλλιτεχνικής της αξίας, αλλά κυρίως εξαιτίας της καλλιγραφικής της επιγραφής στο κάτω δεξιό τμήμα που την κατατάσσει σε έργο ιστορικής σημασίας. Σύμφωνα με την επιγραφή, το εν λόγω έργο δωρήθηκε στον « πανιερώτατο μητροπολίτη Πενταπόλεως Νεκτάριο » εις ανάμνηση της επισκέψεώς του στο γνωστό αγιογραφικό οίκο των Ιωσαφαίων στον Άθω το 1898.
Ο οίκος των Ιωσαφαίων ιδρύεται στα Καυσοκαλύβια το 1859 από τον Μικρασιάτη μοναχό Ιωάσαφ (1832-1880). Το 1887 η αδελφότητα εγκαθίσταται στο ναό του Αγίου Γεωργίου στα Καυσοκαλύβια, τον οποίο καθιέρωσε ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ’. Η φήμη της αγιογραφίας τους εξαπλώνεται γρήγορα σε όλη την Οθωμανική αυτοκρατορία και επισφραγίζεται με τη βράβευσή τους από τον σουλτάνο Χαμίτ με το χρυσό μετάλλιο καλών τεχνών το 1900.
Οι Ιωσαφαίοι καλλιτέχνες τολμούν μια ρηξικέλευθη ανανέωση των εκφραστικών μέσων στην αθωνική αγιογραφία υιοθετώντας μια καλλιτεχνική γλώσσα που αντλεί από τη δυτικότροπη ακαδημαϊκή ναζαρηνή νατουραλιστική τεχνοτροπία. Κύρια χαρακτηριστικά της είναι η εξιδανίκευση και ωραιολογία στην απόδοση φυσιοκρατικών μορφών με καθαρές φόρμες και στοχαστικές όψεις. Το νέο αυτό καλλιτεχνικό ιδίωμα με έντονες τις δυτικές του καταβολές θα εκφρασθεί μέσα από την τεχνική της ελαιογραφίας σε μουσαμά και θα ανταποκριθεί στην αισθητική και τις αναζητήσεις των πολυάριθμων Ρώσων προσκυνητών του Αγίου Όρους κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Αντίστοιχα και το Άγιον Μανδήλιο συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά της «ρωσοναζαρηνής» σχολής του οίκου των Ιωσαφαίων. Το καλοσχεδιασμένο πρόσωπο του Χριστού με τις τέλειες αναλογίες, τη λαμπερή σάρκα και το εξιδανικευμένο ύφος αποτελούν ορισμένα από τα βασικά γνωρίσματα που επαναλαμβάνονται ταυτόσημα στο σύνολο των αγίων μορφών που εντάσσονται καλλιτεχνικά στην παραπάνω σχολή. Στα παραπάνω χαρακτηριστικά θα πρέπει να προστεθεί και ο έντονος φυσιοκρατισμός, έκδηλος στην αναδίπλωση του μανδηλίου και στην τεχνική της φωτοσκίασης.
Η εικόνα του αγίου Μανδηλίου συνιστά εικαστική μαρτυρία της θείας Ενσάρκωσης, αφού φέρει σύμφωνα με την παράδοση την κατά θαυμαστό τρόπο ζωγραφισμένη μορφή του Χριστού. Το ιερό λείψανο μεταφέρθηκε από την Έδεσσα της Συρίας στην Κωνσταντινούπολη την 16η Αυγούστου του 944 επί Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου.
Αλλά και ως προς τα εικονογραφικά του χαρακτηριστικά το Μανδήλιο της Ι. Μονής της Αγίας Τριάδος ακολουθεί πρότυπα, όπως διαμορφώνονται και διαδίδονται από τη ρωσική αγιογραφία κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Ενδεικτικός από αυτήν τη άποψη είναι ο τρόπος ανάρτησης του υφάσματος μέσω δύο κόμπων, ο οποίος και ακολουθείται από μεγάλο πλήθος ρωσικών κυρίως έργων.
Αθανάσιος Σέμογλου
Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
